A. Alberts & H.J. Friedericy, schrijvers

Besluit

   De opbouw van deze scriptie bestaat eigenlijk uit drie gedeelten, waarvan de laatste twee samen zijn gevoegd in deel II. Ik beschrijf de groei van Alberts' reputatie als stilist en de mechanismen van de literaire kritiek die over Alberts' werk schreef, in deel I van deze scriptie. In het tweede deel onderneem ik een eerste terreinverkenning op het gebied van de stilistiek en verricht ik praktisch stijlonderzoek.
Bij de formulering van de vele criteria, waaraan het moderne stijlonderzoek zou moeten voldoen, heb ik een haast onbegaanbaar pad voor mijzelf ontworpen. Ik ben dat pad toch opgegaan: de verleiding is te groot.
   Het grootste obstakel vormt het ontbreken van een archilezer; ik heb nauwelijks de beschikking over nauwkeurige aanwijzingen van lezers betreffende stilistisch relevante passages in Alberts' werk. Slechts weinig concrete aanwijzingen vormen nu de basis van mijn stilistische analyse. Mijn persoonlijke inbreng is dus toch nog erg groot. Door gebruik te maken van informanten zou dat minder hebben kunnen zijn. Ik hoop echter iedere vorm van vaagheid of een moeilijk te volgen procedure als het 'Einfühlen' te hebben vermeden. Wat ik beweer over stijlkenmerken is controleerbaar in de tekst zelf. Bij interpretatieve en evaluatieve uitspraken verdwijnt die controlemogelijkheid natuurlijk. Ik baseer deze uitspraken echter steeds op de gevonden stijlkenmerken; over de interpretatie en waardering daarvan kan men van mening verschillen.
   Juist die concrete basis van stijlkenmerken is de waardevolle bijdrage die de stilistiek kan leveren aan de literatuurwetenschap. Het aantrekkelijke van het stijlonderzoek zijn de
'harde' gegevens die geleverd kunnen worden. Elke interpretator zal met die gegevens - de stijlkenmerken - rekening moeten houden als hij zijn interpretatie rond wil hebben.
   Het spreekt vanzelf dat stijlonderzoek ook haar waarde heeft voor de neerlandistiek. Tenslotte vinden binnen de neerlandistiek veel literatuurwetenschappelijke activiteiten plaats.
   Heymans geeft een kort overzicht van stilistische ontwikkelingen binnen de neerlandistiek tot ongeveer 1952.¹ De ontwikkeling gaat van prescriptief naar descriptief. Belangrijke publicaties in die periode waren: G.S.Overdiep, Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch (1937), W.Kramer, Inleiding tot de stilistische interpretatie van litteraire kunst (1947) en C.P.F.Stutterheim, Stijlleer (1947).
   Bij Overdiep is stijl de persoonlijke verhouding tussen de taal van het individu en de 'algemene norm(en)’. . Stijl dus als variant op de norm. Overdiep vond dat niet alleen moderne, letterkundige teksten onderzocht moesten worden, maar ook historische teksten, dialecten, ambtelijk en journalistiek proza. Zijn opvolger in Groningen, G.A. van ES., werkte Overdieps theoretische uitgangspunten verder uit in de jaren vijftig.²
   Kramer was sterk beïnvloed door het werk van Leo Spitzer en zoals ik eerder schreef (In paragraaf 2.1., deel II) is deze aanpak uiterst subjectief; Heymans heeft het over het schrijven van literatuur over literatuur.³
   Stutterheims opvattingen zijn opvallend modern. Hij gaat uitsluitend descriptief te werk en neemt als basis voor de bepaling van stijl de individualiteit van het taalgebruik. De kunstenaar kan afwijken van het gangbare of conventionele taalgebruik en zo ontstaat stijl. Stutterheim stelt dat deze afwijking bewust gebeurt.
   Een belangrijke ontwikkeling rond de zogenaamde Amsterdamse Werkgroep voor Stilistiek op Linguïstische Grondslag is Heymans in zijn overzicht vergeten. Deze werkgroep bestond tussen 1946/47 en 1949/50 rondom de Amsterdamse hoogleraar W.Gs Hellinga. Uit die werkgroep zijn twee proefschriften voortgekomen, waarin op stilistische wijze geanalyseerd wordt.⁴
   De resultaten van vier jaar stilistisch onderzoek in de Amsterdamse Werkgroep zijn gebundeld in: Kreatiewe analise van taalgebruik; prinsipes van stilistiek op linguistiese grondslag, W.Gs Hellinga en H. van der Merwe Scholtz, Amsterdam, Pretoria, 1955. In 1951 verschenen er ook een paar opstellen over stilistiek in het tijdschrift Standpunte.
   De tekst staat volledig centraal bij Hellinga en Scholtz. De stilisticus moet zuiver linguïstisch te werk gaan en beschrijven 'wat er op talige wijze geboden wordt'. Daarbij gaat het om het specifieke taalgebruik in de onderzochte tekst. Deze aanpak vertoont dus typisch werkimmanente kenmerken.
   Ook F.Lulofs maakte deel uit van de Werkgroep en zijn publicatie uit 1955⁵ is gebaseerd op de principes van de Amsterdamse Werkgroep. Daarnaast maakte Lulofs gebruik van variantenonderzoek: hij vergeleek verschillende versies van 'HET UUR U'.
   De Amsterdamse Werkgroep is, voor zover ik weet, de laatste systematische aanpak van stijlonderzoek binnen de neerlandistiek geweest. Er is daarna niet meer door min of meer gelijkgezinde wetenschappers op grote schaal gepubliceerd.
   In 1965 verscheen een stilistisch onderzoek over Arthur van Schendel.⁶ Wat Van Eijk echter analyseert is niet direct de stijl, maar eerder, wat we nu noemen, de focalisatie of vertelinstantie in het werk van Van Schendel.
   Het artikel van Karel Reijnders uit 1972 noemde ik al eerder (In paragraaf 2.1., deel II) en zijn aanpak vind ik vrij goed. In 1972 verscheen ook een boekje van Adé, waarin een gedicht van Paul van Ostayen stilistisch wordt geanalyseerd.⁷
   Het is een beetje warrige studie. Het eerste deel gaat in op de mogelijkheden van de linguïstische beschrijving van literatuur en het tweede deel bevat de analyse. Op de laatste bladzijden neigt de auteur naar een receptie-esthetische literatuuropvatting.

Noten

1. Heymans, 1984, p.5-14.

2. cf. Heymans, 1984, p.11.

3. Heymans, 1984, p.10.

4. Scholtz, H. van der Merwe, Sistematiese verslag van 'n stilistiese analise. Eugène Marais: Die Towenares, Amsterdam etc., 1950, dissertatie. Nienaber, C.J.M.N., Die taal as tolk. 'n Stilistiese analise (van Maria deur Elisabeth Eybers), Pretoria, 1953, (Dissertatie).

5. Lulofs, F., Verkenning door varianten; De redacties van HET UUR U van M.Nijhoff stilistisch onderzocht. Utrecht, 1980(fotografische herdruk), (1955).

6. Eijk, H.P.A. van, Mededelingsvormen bii Arthur van Schendel; een stilistisch onderzoek, Assen, 1965.

7. Adé, G., Linguïstiek en literatuurstudie, Deurne, Antwerpen, 1972, (W.G.G.T.-cahiers, no. 3).

8. Jansonius, F., 'Van Deyssels taalcreativiteit'; in: De nieuwe taalgids, 71 (1978), 5 (september), p. 416-445. Jansonius, F., Van Deyssels metaforen en vergelijkingen'; in: De nieuwe taalgids, 75 (1982), 4 (juli), p. 313-328.